- Παρακολουθήσατε από κοντά το πρόσφατο συνέδριο, Ελλήνων και Τούρκων δημοσιογράφων, στη Χίο. Νομίζετε ότι τέτοιου είδους συναντήσεις βοηθούν στην ελληνοτουρκική φιλία; Και, εν τέλει, μπορούν να πιέσουν τις κυβερνήσεις να αλλάξουν στάση ως προς αυτό το ζήτημα;

- Σέβομαι και εκτιμώ πάντα κάποιον που έχει μια ιδέα, η οποία είναι συμφιλιωτική, που είναι διαλεκτική, που έχει την πρόθεση να πάει τα πράγματα παραπέρα. Ασφαλώς, χάρηκα πάρα πολύ για τους δημοσιογράφους του Αιγαίου και της Θράκης, που ανέλαβαν αυτή την πρωτοβουλία, όπως και για την ανταπόκριση των Τούρκων συναδέλφων τους. Θεωρώ εξίσου σημαντικό το γεγονός ότι ήρθαν στη Χίο βουλευτές, νομάρχες και δήμαρχοι, που, ουσιαστικά, εκπροσωπούσαν όλα τα κόμματα της Τουρκίας, αλλά και της Ελλάδας.

- Θεωρείτε ότι τέτοιου είδους πρωτοβουλίες και όχι πάντα σε επίπεδο φορέων ή επισήμων, αλλά και απλών πολιτών, θα πρέπει να ενισχυθούν;

- Αυτό δε χωράει συζήτηση, είναι βεβαίως θετική η απάντηση. Αλλά πρέπει να σκεφτόμαστε ότι ένας πολιτικός, ένας καλλιτέχνης ή ένας διανοούμενος κι αυτός στην ιδιωτική του ζωή είναι ένας απλός πολίτης. Δηλαδή τα προβλήματα, αν είναι οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά, τον αγγίζουν και τον ίδιον.

Ετσι, κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στην Τουρκία, έκανα, ήδη, τρεις επαφές, τις οποίες θεωρώ πολύ σημαντικές. Πήγα σε δημάρχους με δική μου πρωτοβουλία, χωρίς να είμαι ατζέντης κανενός. Πρότεινα να διοργανωθούν συναυλίες στα παράλια της Μικράς Ασίας, με την Γιώτα Βέη, η οποία έβγαλε πρόσφατα έναν καινούριο δίσκο που λέγεται "Ιωνία". Οι δήμαρχοι έδειξαν ενθουσιασμένοι στην ιδέα να διοργανωθούν τον Αύγουστο, σε διάφορες πλατείες, υπαίθριες συναυλίες.

Επίσης μια πόλη - δεν υπάρχει λόγος να την πούμε από τώρα - που είναι στα παράλια της Μικράς Ασίας, οι κάτοικοι τη θεωρούν "πρωταθλήτρια του σέρφινγκ". Ερχονται κάθε χρόνο αθλητές από παντού. Πρότεινα, λοιπόν, να επικοινωνήσω με τον δικό μας Ολυμπιονίκη, τον Ν. Κακλαμανάκη, για να επισκεφτεί την πόλη στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής φιλίας. Ο δήμαρχος, όταν το άκουσε αυτό, ειλικρινά ενθουσιάστηκε. Το μόνο που μένει τώρα είναι να επικοινωνήσω με τον Ελληνα Ολυμπιονίκη.

Τέλος, γνώρισα έναν Τούρκο γιατρό, που ζει στη Σμύρνη, που τα ελληνικά του είναι σαν τα δικά μας και έχει μεγάλο πάθος με την Ελλάδα. Θέλω να βρω τους"Γιατρούς χωρίς Σύνορα", να τον καλέσουν να 'ρθει να μιλήσει στη χώρα μας. Βέβαια, με όλα αυτά, δε λέω πως θ' αλλάξει το καθεστώς της Τουρκίας ή της Ελλάδας, όμως, μας ενδιαφέρει πάντοτε η φιλία των λαών.

- Εχετε ταξιδέψει πάρα πολλές φορές, τα τελευταία δέκα χρόνια, στην Τουρκία. Οι εμπειρίες και οι γνώσεις σας είναι πολλές και σημαντικές. Θα μπορούσατε να χαρακτηρίσετε τον τουρκικό λαό; Υπάρχουν κοινά σημεία με τον ελληνικό λαό και ποιες είναι οι πιο έντονες διαφορές μας;

- Ας μην ξεχνάμε ότι και η κοινωνία της Τουρκίας είναι μια ταξική κοινωνία. Υπάρχουν μεγάλες ανισότητες και οι λόγοι είναι πολλοί. Κοινωνικοί, όσον αφορά την παιδεία. Ειλικρινά, δεν ξέρω πόσο είναι στην Τουρκία προωθημένη η αναγκαιότητα της παιδείας. Αμέσως, πάντως, υποψιάζεσαι πως η εκπαίδευση δεν είναι υποχρεωτική σ' αυτήν τη χώρα. Οπου και να πας, βλέπεις παιδιά να είναι όλη μέρα στο δρόμο, που σημαίνει πως δεν είναι στο σχολείο. Πριν τρία χρόνια, που είχα ξανάρθει εδώ, ρώτησα κάποιον: "Μα πώς είναι τόσα πολλά παιδιά στους δρόμους;". Μου απάντησε πως οι γονείς τους είναι στις φυλακές. Επομένως, τα παιδιά τους είναι στο δρόμο, πώς θα μπορούσαν να είναι κάπου αλλού; Οσο για το λόγο που είναι οι γονείς τους στις φυλακές, το ξέρουμε όλοι πως στην Τουρκία υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι.

Επίσης έχουμε άλλη μια διαφορά, όσον αφορά το ζήτημα της θρησκείας. Η δική τους θρησκεία ξέρουμε πως είναι πάρα πολύ καταπιεστική και τους επηρεάζει βαθύτατα, κάτι που δεν το βλέπουμε στον ελληνικό λαό. Για τους Ελληνες, η θρησκεία έχει καταντήσει να είναι κάτι φολκλορικό, κάτι που είναι απλώς παραδοσιακό. Οι Ελληνες δεν έχουν αυτή τη βαθιά χριστιανοσύνη, που την είχαν παλιότερα οι Ρώσοι.

Υστερα, ξέρουμε πως, όταν έφυγαν οι Ελληνες το 1922 από την Τουρκία, οι Τούρκοι έλεγαν: "Και τώρα ποιοι θα μας μαθαίνουν να μαγειρεύουμε, να κεντάμε; Ποιοι θα μας μαθαίνουν το νοικοκυριό;". Οι λαοί, όταν γνωρίζονται μεταξύ τους, μαθαίνουν ο ένας απ' τον άλλον. Οταν ένας λαός μένει με κλειστά σύνορα, το βέβαιο είναι πως δε μαθαίνει. Και οι άνθρωποι αυτοί κρατιούνται μακριά απ' τη σημερινή ζωή. Αλλά αυτό δεν μπορείς να το πεις για όλη την Τουρκία, ούτε για όλους τους κατοίκους της.

- Από τα ταξίδια σας στην Τουρκία, τι έχει μείνει στη μνήμη σας πιο έντονα χαραγμένο;

- Η φιλικότητα και η φιλοξενία αυτών των ανθρώπων. Ολοι οι Ελληνες που έχουν ταξιδέψει στην Τουρκία το λένε αυτό. Οι Τούρκοι σε αντιμετωπίζουν σαν να έχουν απέναντί τους έναν τρίτο ξάδελφο. Κάποιοι είναι ακόμα περισσότερο εκδηλωτικοί. Σε αντιμετωπίζουν σαν πρώτο τους ξάδελφο. Αυτό εξαρτάται από τις γνώσεις που έχει ο καθένας. Υστερα, θεωρώ τους Τούρκους ανοιχτούς χαρακτήρες, μόνο όμως αν κι εσύ ανοιχτείς μαζί τους. Και παρά τη φτώχεια τους, θέλουν πάντα κάτι να κάνουν κι αυτοί για σένα. Να σου δώσουν έστω ένα φλιτζανάκι τσάι. Εχουν πάντα τη διάθεση να είναι φιλικοί.

- Ασχολείστε χρόνια με το φεμινιστικό κίνημα και σ' αυτά τα ταξίδια σας φαντάζομαι πως δεν μπορεί να μην σας απασχόλησε η θέση της γυναίκας στην Τουρκία. Ποια είναι τα συμπεράσματά σας;

- Εχω πάει μέχρι και σε κηδείες στην Τουρκία. Ακόμα και εκεί, οι γυναίκες είναι μαζεμένες σε μια γωνιά στο προαύλιο του νεκροταφείου, όρθιες και κλαίνε. Τον νεκρό δεν επιτρέπεται να τον συνοδεύσει ούτε η γυναίκα του. Μόνο άνδρες...

Εχω γνωρίσει, όμως, γυναίκες που είναι γιατροί, είναι δικηγόροι, είναι ζωγράφοι - έχω μάλιστα και έργα τους. Είναι πάρα πολύ προχωρημένες, αλλά αυτό δεν είναι κάτι που δεν το περιμένεις. Γιατί είναι κι αυτό ζήτημα ταξικό. Αυτές οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν, να διαβάσουν κι άλλα πράγματα, εκτός απ' αυτά που υπάρχουν στην οικογένεια - και δε θέλω να πω μόνο το κοράνι. Διαβάζοντας και μαθαίνοντας, αναπτύσσεις το μυαλό σου προοδευτικά. Δηλαδή δεν είναι διαφορετικοί από μας ή τους Βέλγους σ' αυτό το θέμα. Η γνώση είναι προοδευτική, δεν είναι οπισθοδρομική.

Υπάρχουν, όμως, και καταπιεσμένες γυναίκες. Εχω πάει σε σπίτι, όπου ο άνδρας, που ήξερε υπέροχα ελληνικά, μου τραγουδούσε κρητικές μαντινάδες και η γυναίκα του δεν έπαιρνε καμιά θέση στην επαφή μου με τον άνδρα της. Την έβλεπα συνέχεια να έχει ένα χαλάκι, να κάνει τις προσευχές της και να μετράει το κομποσκοίνι της. Οσο για τα ρούχα - μακριά φαρδιά φορέματα, μαντίλες στο κεφάλι - δε με ενοχλούν. Με ενοχλεί, όμως, η ιδεολογία, που κουβαλούν τα συγκεκριμένα ρούχα. Γιατί το παραδοσιακό, όταν δεν ανανεώνεται, γίνεται ταμπού...