3ο ΜΕΡΟΣ

Η μεταπολεμική περίοδος έφερε σοβαρές αλλαγές στην Τουρκία.

Κατ' αρχήν, η πολιτική των κυβερνήσεων του ΡΛΚ είχε πια οδηγήσει στο αναπόφευκτο αποτέλεσμά της: Στη δημιουργία μεγάλων οικονομικών δυναστειών, οι οποίες βλέπουν με όλο και μεγαλύτερη αδημονία το κεμαλικό καθεστώς και τις περιοριστικές του πλευρές. Σοβαρές αλλαγές έχουν γίνει και στο συνασπισμό των κυρίαρχων τάξεων, όπου έχει προχωρήσει πολύ η διαδικασία συγχώνευσης του βιομηχανικού κεφαλαίου και των μεγάλων γαιοκτημόνων. Από την άλλη πλευρά, οι ωφέλιμες για το κεφάλαιο πλευρές του κεμαλικού καθεστώτος είναι πια φανερό ότι έχουν πια παγιωθεί και δεν μπορούν να απειληθούν. Παράλληλα, οι δεσμοί της μεγαλοαστικής τάξης της Τουρκίας με το παγκόσμιο μονοπωλιακό κεφάλαιο έχουν επίσης προχωρήσει. Εχουν δημιουργηθεί νέες διεθνείς συνθήκες που ενδιαφέρουν την Τουρκία, ιδιαίτερα όσον αφορά την ενσωμάτωσή της σε διεθνείς οργανισμούς του ιμπεριαλισμού.

Μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία, όλα αυτά οδηγούν σε αυτό, που, όχι απλώς υπερβολικά, αλλά μάλλον γελοιογραφικά ονομάστηκε "αναίμακτη επανάσταση": Στην εγκαθίδρυση του πολυκομματικού και κοινοβουλευτικού καθεστώτος. Το 1950, είχαμε και την ολοκλήρωση της "επανάστασης": Την εκλογική αντικατάσταση στην κυβέρνηση ενός κόμματος από ένα άλλο (συγκεκριμένα του ΡΛΚ από το Δημοκρατικό Κόμμα), για πρώτη φορά στην ιστορία της Τουρκίας.

Το "νέο" καθεστώς σήμαινε την άνοδο στην εξουσία μιας συμμαχίας των νεόπλουτων επιχειρηματιών και των συμμάχων τους μεγαλογαιοκτημόνων. Δεν είναι τυχαίο ότι πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία αυτή έπαιξε ο Αντνάν Μεντερές (1899 - 1961), πλούσιος μεγαλογαιοκτήμονας από τη Σμύρνη. Το νέο αυτό καθεστώς είχε έντονα τα σημάδια του "ιστορικού αναθεωρητισμού": Τα κυρίαρχα στρώματα της αστικής τάξης ήθελαν να καταργήσουν μερικά από τα, κατά τη γνώμη τους, υπερβολικά για τη νέα κατάσταση προστατευτικά μέτρα της κεμαλικής περιόδου. Εκτός αυτού, ήθελαν να συνδέσουν μόνιμα την Τουρκία με χαρακτηριστικούς διεθνείς οργανισμούς (π.χ., ΝΑΤΟ) και να αναμορφώσουν εκτεταμένα τις διεθνείς της σχέσεις και τους διεθνείς της δεσμούς.

Και μόνο αυτά περιέχουν μέσα τους το στοιχείο της αναθεώρησης της κεμαλικής πολιτικής στα θρησκευτικοεκκλησιαστικά ζητήματα. O νέος κυρίαρχος συνασπισμός έβλεπε την ανάγκη της σύσφιξης των δεσμών με την αγροτική ελίτ, η οποία, όπως και όλος ο αγροτικός πληθυσμός, είχε ως τότε μάλλον παραμεληθεί. Φυσικά, η ριζική αναμόρφωση της ζωής στην ύπαιθρο, ο πραγματικός εκδημοκρατισμός, η πραγματική αγροτική μεταρρύθμιση ήταν ιδέες απόλυτα ξένες γι' αυτόν. Σαν πιο ακίνδυνη μορφή προσέγγισης, είδε τη χαλάρωση μερικών αντικληρικαλιστικών μέτρων του κεμαλισμού. Ετσι, επεκτάθηκε η θρησκευτική εκπαίδευση, επανήλθε η αραβική γλώσσα στη μουσουλμανική προσευχή και επιτράπηκε η ίδρυση ιεροδιδασκαλείων. Η απαγόρευση, όμως, των δερβισικών ομίλων (είδους ανατολικών μοναστικών ταγμάτων) διατηρήθηκε. Είναι γεγονός ότι μερικά μέτρα παρόμοιας φύσης του κεμαλικού καθεστώτος δύσκολα μπορούσαν να δικαιολογηθούν και η κατάργησή τους επιβαλλόταν. Ωστόσο, στόχος των νέων κυριάρχων δεν ήταν ο εκδημοκρατισμός της κοινωνικής ζωής ούτε η ελευθερία της συνείδησης. Ηταν μάλλον μια προσπάθεια χρησιμοποίησης αναχρονιστικών στοιχείων για λογαριασμό τους, μέσω μιας αντιδραστικής και έντονα αντεπαναστατικής ερμηνείας των ισλαμικών κηρυγμάτων. Αυτό φάνηκε καθαρότατα σε ένα κραυγαλέο γεγονός: Οι διωγμοί εναντίον των δυνάμεων της Αριστεράς, όχι μόνο συνεχίστηκαν, αλλά και έγιναν ακόμη αγριότεροι. Είναι χαρακτηριστικό το ότι οι προσπάθειες δημιουργίας αριστερών ή σοσιαλιστικών κομμάτων, στα πλαίσια της εγκαθίδρυσης του πολυκομματισμού στα τέλη της δεκαετίας του '40, κατέληξαν σε αλλεπάλληλες απαγορεύσεις χωρίς περιφράσεις και προσχήματα.

Εκείνο που φαίνεται πως έγινε ήταν η προσπάθεια διαφόρων ηγετικών κύκλων της μεγαλοαστικής τάξης της Τουρκίας να δημιουργήσουν μια "δεύτερη γραμμή άμυνας" μέσω των μέτρων που προαναφέραμε. Αυτό έγινε ιδιαίτερα αισθητό μέσω μιας ενέργειας που έκανε μεγάλη εντύπωση: Το 1953, τα "Σπίτια του Λαού", ένα δίκτυο μορφωτικών εστιών που είχε επιτελέσει, με όλες τις αδυναμίες του, σημαντική εκπαιδευτική δουλιά, καταργήθηκαν.

Εκείνο που έχει ενδιαφέρον να τονίσουμε εδώ είναι ότι όλα αυτά τα γεγονότα δημιουργούν έντονη την εντύπωση και της ανάμειξης ξένων συμβούλων. Εντονη είναι η αίσθηση ότι, στην περίοδο αυτή, ισχυροί υπερατλαντικοί κύκλοι σκέπτονται τη δημιουργία ενός "ισλαμικού τόξου" σαν ανασχετικού παράγοντα διαφύλαξης των θέσεων και των συμφερόντων τους. Το βέβαιο είναι ότι η νίκη του ΔΚ στην Τουρκία το 1950 συνοδεύεται από μια θεαματική άνοδο της αμερικανικής επιρροής στη χώρα - ή, μήπως, τη συνοδεύει; Είναι χαρακτηριστικό ότι η Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος - LAROUSSE - BRITANNICA" δεν αποκλείει σαν ένα από τους λόγους της νίκης του ΔΚ την "επιρροή των ΗΠΑ" (Τόμος 57, σελ. 416). Ο Αντνάν Μεντερές, χαρισματικός ηγέτης της νέας κυβέρνησης, υπόσχεται μετατροπή της Τουρκίας σε "μικρή Αμερική".

Οπως και αν έχει το πράγμα, στη δεκαετία του '50 και εξής, δημιουργείται ένας τύπος πόλου που δημιουργεί (και όχι πάντα με καλή πίστη ή ειλικρίνεια) το ρόλο του αμφισβητητή του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και της "ανασύστασης των ισλαμικών παραδόσεων". Για την ώρα, η στάση αυτή έχει τη μορφή κυρίως του υπονοούμενου. Οι εντυπωσιακές ενέργειες αποφεύγονται και απλώς δημιουργείται η εντύπωση, που όλο και περισσότερο εδραιώνεται, ότι ο πόλος αυτός "κάνει ό,τι μπορεί". Οι μαζικές του συμμαχίες δε στηρίζονται μόνο ούτε τόσο στην παράδοση: Τουλάχιστον εξίσου αποδοτική αποδεικνύεται η νέα πολιτική της μεγαλοαστικής τάξης, που ξαναστρέφεται στο χειμαρρώδη εξωτερικό δανεισμό, με τρόπο που θυμίζει έντονα την Οθωμανική Αυτοκρατορία.Δε χρειάζεται να αποδείξουμε ότι η παραπάνω εξέλιξη έχει όλα τα στοιχεία που στοιχειοθετούν μια γενική κατεύθυνση: Την ενίσχυση του ρόλου του "πολιτικού ισλάμ".

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

Αύριο το 4ο Μέρος: Νέα φάση - Η ταραγμένη δεκαετία