Ενα από τα τανκς που πήραν μέρος στον βομβαρδισμό του κτιρίου του Ρωσικού Κοινοβουλίου αποχωρεί δυο μέρες μετά τον τερματισμό της επιχείρησης κατά του κινήματοςτων στασιαστών

Η τελευταία πρόταση γράφτηκε επίτηδες στον πληθυντικό. Δεν ήταν μόνο ο Γκορμπατσόφ, υπήρχε μια σχεδόν τεράστια στρατιά ηγετικών προσωπικοτήτων, σε όλες ουσιαστικά τις σοσιαλιστικές χώρες και τα ηγετικά τους κόμματα που έκαναν αυτή τη «στροφή» η οποία στην πράξη αποδείχτηκε ιστορικά αποτελεσματική. Το φαινόμενο φαίνεται να είναι γενικό. Δεν πρόκειται μόνο για ηγετικές προσωπικότητες αυτών των χωρών κι αυτών των κομμάτων. Ηταν ολοφάνερα η πλειοψηφία των εκάστοτε πολιτικών ηγεσιών, ήταν πιθανώς η μάζα της εκάστοτε επιστημονικοτεχνικής, της ιατρικής, της καλλιτεχνικής, της παιδαγωγικής διανόησης, ήταν ένα σημαντικό κομμάτι, τελικά, των ειδικευμένων και στον υλικό τομέα ανώτερων τμημάτων της εργατικής τάξης, στα πλαίσια των χωρών τους.

Μια υλιστική εξήγηση υπάρχει κατά τη γνώμη μου στα εξής: Οι σύνθετοι όροι της σημερινής παγκόσμιας ανάπτυξης. Η όξυνση των αντιφάσεων της εποχής μας διαφορετικού βεληνεκούς, ανάμεσά τους και μερικές εξαιρετικά δραματικές. Η περισσότερο ή λιγότερο περιορισμένη γνώση της προσωπικής και κοινωνικής ικανότητας. Το «γενικό κριτήριο επιτυχίας», το οποίο έδειξε ο σοσιαλισμός, που γινόταν υπαρκτός, και εκείνο το οποίο έδειξε ο ιμπεριαλισμός ή φαίνεται να δείχνει. Οι υλικές δυνατότητες των δύο συστημάτων στη σύγκρισή τους, όσο πραγματική και σίγουρη μπορεί να είναι μια τέτοια σύγκριση. Η λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή και οι πραγματικές ή μη πραγματικές προσδοκίες για την εκπλήρωσή της κάτω από «βασικά διαφορετικές» κοινωνικές συνθήκες. Ολα αυτά θα πρέπει να είναι η υλική βάση για να εξηγηθούν πραγματικά οι υποκειμενικές ενέργειες προσωπικοτήτων σαν τον Γκορμπατσόφ, τμημάτων της εργατικής τάξης και της διανόησης στις σοσιαλιστικές χώρες, όπως και η πραγματική ή υποτιθέμενη αναθεωρητική παραμόρφωση ηγεσιών κομμουνιστικών κομμάτων (την οποία μερικοί μαρξιστές συγγραφείς θεωρούν σαν την κύρια αιτία της κατάρρευσης).

Η πληροφορία ότι ήδη στα μέσα της δεκαετίας του '80 υπήρξε ένα «σύμφωνο» ανάμεσα στον Πολωνό Βαλέσα, τον Πολωνό πάπα στη Ρώμη και τον πρόεδρο των ΗΠΑ Ρίγκαν, για την οριστική αποσταθεροποίηση του σοσιαλισμού, γίνεται όλο και πιο σίγουρη. Στο μεταξύ είναι γνωστό ότι λίγο μετά την εμφάνιση του Γκορμπατσόφ στην παγκόσμια ιστορία, δεν εμπόδιζαν μόνο φαινόμενα στασιμότητας από την εποχή του Στάλιν και του Μπρέζνιεφ τη σοσιαλιστική οικονομία της ΕΣΣΔ και τη μέχρι τότε έτσι κι αλλιώς δυσκίνητη, αναποτελεσματική συνεργασία ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες, αλλά και ότι στη Σοβιετική Ενωση υπήρχαν συμπαγείς και ολοφάνερα οργανωμένες προσπάθειες αποσταθεροποίησης. Κανένας άνθρωπος που λέει τα πράγματα με το όνομά τους δεν μπορεί σήμερα να παραβλέψει το γεγονός ότι με όλα τα παραπάνω συνδυαζόταν η πιο μαζική αναβίωση των δραστηριοτήτων της αστικής τάξης του εξωτερικού και των υπολειμμάτων της αστικής τάξης στο εσωτερικό, καθώς και των εμιγκρέδων. Δεν πρέπει ποτέ πια να ξεχάσουμε ότι ο Γκορμπατσόφ, με τις όλο και πιο μη διαλεκτικές, όλο και πιο επιθετικές δηλώσεις του για τη σοβιετική ιστορία, δεν εξυπηρετούσε την επεξεργασία της, αλλά προωθούσε μια όλο και πιο γρήγορη έλλειψη προσανατολισμού της σοβιετικής κοινωνίας και κυρίως των κομμουνιστών της ΕΣΣΔ.

Ολα αυτά που αναφέραμε εδώ σε συντομία και που θα αποτελέσουν πλούσιο πεδίο έρευνας για ιστορικούς, πολιτικούς αναλυτές και βιογράφους, είναι ο υποκειμενικός παράγοντας αυτής της φάσης ανάπτυξης των αντιφάσεων της εποχής ιστορικών διαστάσεων. Ηταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί η μια πλευρά της διαλεκτικής αντίφασης, σαν συνέπεια της υλικής της υπεροχής, της υπεροχής κυρίως των υλικών παραγωγικών της δυνάμεων, είχε στη διάθεσή της τις βάσεις και για τους ανάλογους υποκειμενικούς μηχανισμούς. Ηταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί οι κοινωνικές ανάγκες ανέδειξαν και τις προσωπικότητες που δρούσαν ανάλογα. Ηταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί αυτού του είδους οι προσωπικότητες ενεργούσαν στην αρχή σε πλατιά, αργότερα τουλάχιστον σε μερική συμφωνία με μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης, της διανόησης και των κοινωνικών και πολιτικών τους οργανώσεων και οργανισμών. Ηταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί στην πορεία της δυναμικής της ανάπτυξης μπόρεσαν να διαμορφωθούν εσωτερικές και εξωτερικές υλικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, οι οποίες άλλαξαν ανεπίστρεπτα το συσχετισμό δυνάμεων και τελικά έκαναν αναπόφευκτη την κατάρρευση. Με αυτή την έννοια, όπως δεν κουράζονταν να διαβεβαιώνουν οι σχολιαστές της αστικής τάξης, ο Γκορμπατσόφ ήταν γι' αυτήν «ιστορικό ευτύχημα».

Ο Γκορμπατσόφ και η εξαφάνιση της Σοβιετικής Ενωσης, που δέθηκε αδιάρρηκτα με τ' όνομά του (την οποία περιέγραψε στην τελευταία του ομιλία, το Δεκέμβρη του 1991, με τα λόγια «μπορώ να πω ότι πέτυχα το στόχο του μετασχηματισμού που είχα θέσει», πράγμα που με τη σειρά του παραπλάνησε μερικούς εδώ στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να υποθέσουν ότι αυτός και μόνο ή κυρίως αυτός επέφερε την εξαφάνιση της!), δεν ήταν αναπόφευκτα από ιστορική άποψη. Οι αντικειμενικές ιστορικές και πολιτικές δυνατότητες μπορούσαν να είχαν επιτρέψει και άλλες ηγετικές προσωπικότητες, που κι αυτές θα αντιστοιχούσαν στις κοινωνικές επιδιώξεις που υπήρχαν στη Σοβιετική Ενωση και σε μεγάλα τμήματα του κόσμου. Προσωπικότητες που θα είχαν μείνει στο χαρακτηρισμό της εποχής μας - που προκύπτει και από τη σημερινή σκοπιά - και στο ουσιαστικό της πλέγμα αντιφάσεων και αντιφατικών μορφών κίνησης, που έκανε ο Γκορμπατσόφ στο 27ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1986. Προσωπικότητες που θα είχαν αναπτύξει απ' αυτό έναν παρόμοιο τρόπο πολιτικής προσέγγισης, σαν αυτόν που ήταν χαρακτηριστικός για το ΚΚΣΕ τα πρώτα ένα - δύο χρόνια που ο Γκορμπατσόφ είχε αναλάβει Γενικός του Γραμματέας. Προσωπικότητες που θα είχαν καταλάβει, όμως, διαφορετικά από τον Γκορμπατσόφ τη διαλεκτική για την παγκόσμια ανάπτυξη, τη διαλεκτική για την εσωτερική και εξωτερική ανάπτυξη της χώρας τους, τη διαλεκτική για το σοσιαλισμό και τον ιμπεριαλισμό. Δηλαδή περίπου με την αξεπέραστη έννοια του Λένιν με την ευκαιρία της θανάσιμης απειλής για τη νεαρή σοσιαλιστική επανάσταση, την εποχή της ειρήνης του Μπρεστ - Λιτόφσκ. Διαλεκτική που από άποψη αρχών να εξαρτάται από την ύπαρξη και την ικανότητα λειτουργίας του σοσιαλισμού. Και έτσι θα είχαν αναπτύξει κατάλληλες πολιτικές στρατηγικές. Κατά συνέπεια, προσωπικότητες που δε θα είχαν οργανώσει τον πνευματικό αφοπλισμό του λαού τους και εκατομμυρίων προοδευτικών ανθρώπων σ' ολόκληρο τον κόσμο, αλλά θα είχαν προωθήσει τη συνειδητή γνώση των αντιφατικών εθνικών και διεθνών συναρτήσεων και μ' αυτόν τον τρόπο θα είχαν αφυπνίσει επαρκή κοινωνικά κίνητρα για την πραγματική υπεράσπιση του σοσιαλισμού.

Αμεσα, ωστόσο, πρέπει να προσθέσουμε το εξής: Κανείς δε θα μπορέσει πια εμπειρικά να δηλώσει με σιγουριά, αν σε μια τέτοια επιλογή της Ιστορίας ο σοσιαλισμός θα ήταν στα τέλη του αιώνα μας περισσότερο βιώσιμος απ' ό,τι στην ενεργή - παθητική επιλογή που εκπροσώπησε ο Γκορμπατσόφ.

Μπορεί, κάτω από μερικούς από τους όρους που αναφέραμε, να είχαν υπάρξει πραγματικές προοπτικές γι' αυτό. θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος, ποιες υποκειμενικές συνθήκες θα ήταν αναγκαίες για κάτι τέτοιο και αν οι αντικειμενικές συνθήκες θα μπορούσαν να είχαν διαμορφωθεί ανάλογα. Απ' αυτή την άποψη, εξαιρετικά πολλά φαίνεται να εξαρτώνται από την απάντηση δύο ερωτημάτων. Από τη μια μεριά, αν οι αντικειμενικές εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες στη Σοβιετική Ενωση, έτσι όπως είχαν διαμορφωθεί στο δεύτερο μισό του αιώνα μας, πρόσφεραν γενικά μια πραγματική «δυνατότητα για νίκη». Από την άλλη, αν ο λαός, κυρίως η εργατική τάξη της Σοβιετικής Ενωσης και των περισσότερων άλλων σοσιαλιστικών χωρών, θα μπορούσε να είχε κερδηθεί, για να πληρώνει για πολλά ακόμα χρόνια το υψηλό κοινωνικό τίμημα, που υλικά και πνευματικά στοίχισε η προέλευση από μια ιστορία χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης και ο ανελέητος πολύχρονος αγώνας με τον ιμπεριαλιστικό αντίπαλο.

(ΑΥΡΙΟ ΤΟ 3ο ΜΕΡΟΣ)