Α'

Η κοινότητα αποτελεί χιλιετίες τώρα το βασικό κύτταρο κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι παραμένει ο χαρακτήρας και ο ρόλος τους αναλλοίωτος. Υπάρχουν διαφορετικές κοινότητες ακόμη και στο ίδιο κοινωνικό σύστημα και για να δούμε τη σημασία και τους άδηλους στόχους του "σχεδίου Καποδίστρια", που οδηγείται τον Οκτώβρη για ψήφιση, καλό θα είναι να γνωρίζουμε τη σημασία της "κοινότητας" σήμερα, αλλά και το πώς έφθασε ως εδώ. Σε μια σειρά άρθρων λοιπόν θα εξετάσουμε την προϊστορία της σημερινής κοινότητας από τα οθωμανικά χρόνια, στον Καποδίστρια, τον Βενιζέλο και το σήμερα, ελπίζοντας ότι θα έχουμε τη δυνατότητα καλύτερης κριτικής στο σημερινό σχέδιο "Καποδίστριας".

Πρώτα θα πρέπει να δούμε δύο θέματα: το σύστημα διοίκησης (και απόληψης υπεραξίας) στην τελευταία φάση της οθωμανικής περιόδου και μετά τη διαφορά ανάμεσα στις κοινότητες του ελλαδικού χώρου, Πελοποννήσου και Στερεάς από τη μια και Θεσσαλίας και Μακεδονίας από την άλλη.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, φεουδαλικού τύπου καθεστώς με έντονα χαρακτηριστικά ασιατικού τρόπου παραγωγής, αποτελούνταν από εγιαλέτια ένα από τα οποία ήταν της Ρούμελης που περιλάμβανε τη Βουλγαρία, τη Θράκη, τη Μακεδονία (από τη Βοσνία μέχρι τον Ολυμπο), τη Θεσσαλία, την Αλβανία και την Ηπειρο, ενώ άλλο ήταν το Εγιαλέτιον των Νήσων που είχε την Τρωάδα, την Καλλίπολη, τα νησιά του Αιγαίου και τις Κυκλάδες, τη Στερεά και την Πελοπόννησο.

Τα εγιαλέτια διαιρούντο σε σατζάκια.Η Θεσσαλία, η Ανατολική Στερεά, η Πελοπόννησος κ.ά. ήταν σατζάκια. Τα σατζάκια τα αποτελούσαν οι καζάδες.Η Αττική πλην Μεγαρίδας αποτελούσε τον Καζά των Αθηνών, υπήρχαν άλλοι 10 καζάδες στο σατζάκι του Ευρίπου (Ανατολικής Στερεάς) μεγέθους περίπου νομού σημερινού.

Κάθε καζάς, είχε τις κοινότητές του σε μέγεθος και όρια σχεδόν ίδια με τα σημερινά. Αυτό δεν είναι τυχαίο, δεδομένου ότι τα όρια των κοινοτήτων ορίζονταν από τις συνδεδεμένες με τις γεωγραφικές συνθήκες κοινοτικές ιδιοκτησίες (βοσκοτόπια, δάση, λιβάδια κλπ) που φυσικά δεν άλλαζαν στο πέρασμα του χρόνου.

Το σύστημα διοίκησης και απόληψης υπεραξίας ήταν το λεγόμενο "κατανεμητικό",όπου η κεντρική κυβέρνηση, με βάση τους ιδιαίτερα λεπτομερείς καταλόγους της, ήξερε την πληθυσμιακή κατάσταση και κυρίως την παραγωγή κάθε κοινότητας, έτσι καθόριζε το φόρο σε είδος και σε χρήμα που θα έπαιρνε και μετά έδινε τη διοίκηση και νομή των περιοχών αυτών σε αξιωματούχους της, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να αποδώσουν τις προσόδους στην κυβέρνηση. Πολλές φορές τόσο η κεντρική κυβέρνηση όσο και οι τοπάρχες, εκμίσθωναν τη συλλογή και απόδοση των φόρων σε άλλα πρόσωπα, και καταλαβαίνει κανείς ότι για να φθάσει το αρχικά καθορισμένο ποσό στην κεντρική κυβέρνηση, πόσο αυξημένο ήταν στον αρχικό παραγωγό, στην κοινότητα, ώστε να περισσέψει κέρδος για όλους τους ενδιάμεσους (η ιδιωτικοποίηση έχει βαθιές ρίζες!).

Στην κοινότητα, το καθορισμένο ποσό από τον αρχικό φοροεισπράκτορα, ανατιθόταν στους προκρίτους να το κατανείμουν στα φυσικά πρόσωπα, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα οικογενειακά στοιχεία των συμπολιτών τους, την κατάσταση των χωραφιών κλπ, ώστε η κατανομή να είναι όσο γινόταν δίκαια - θεωρητικά τουλάχιστον. Ισχυε το λεγόμενο "αλληλέγγυο",όπου όλη η κοινότητα ήταν αλληλεγγύως υποχρεωμένη να αποδώσει το φόρο και η οποία κάλυπτε τα μέλη της, που είχαν αδυναμίες.

Ακόμη, η κοινότητα ήταν υπεύθυνη για την τήρηση της τοπικής τάξης, είχε δικαστικές αρμοδιότητες επίλυσης αστικών και οικογενειακών διαφορών και μια σειρά άλλες αρμοδιότητες (εκπαίδευση, εκκλησιαστικά θέματα, τοπικά έργα κλπ). Ετσι, το σύστημα λειτουργούσε "αυτοδιοικούμενο" σε όφελος της κεντρικής εξουσίας, και αυτή είναι η περίφημη "τοπική αυτοδιοίκηση" με τους "κοινοτικούς θεσμούς" χάρη στους οποίους το υπόδουλον γένος ζούσε σχεδόν σε ανεξαρτησία από τους Τούρκους και άλλα ηχηρά παρόμοια. Ηταν καλά κουρδισμένος ο μηχανισμός σε όφελος του συστήματος, ακριβώς για να μην χρειάζεται να πολυασχολείται το κέντρο με τα της περιφέρειας, όπως έχει σημειώσει και ο Μαρξ.

Θα πρέπει ακόμη να σημειωθεί ότι οι χριστιανικοί πληθυσμοί ήταν σε βαρύτερη μοίρα από τους μουσουλμανικούς, όχι μόνο για την πληρωμή του χαρατσιού, του κεφαλιάτικου φόρου που έδιναν ως εξαγορά της ζωής τους βάσει του Κορανίου, αλλά και διότι παράλληλα, πλήρωναν και το φόρο στην Εκκλησία, "άπιστοι, θέλετε παπάδες και δεσποτάδες, σας τους επιτρέπουμε, αλλά πληρώστε τους εσείς!". Θα ήταν ο τέλειος χωρισμός Εκκλησίας από το κράτος, αν ήταν πρακτικά προαιρετικό για τους πολίτες και αν η οθωμανική εξουσία δε χρησιμοποιούσε την Εκκλησία ακριβώς για να διοικεί τους χριστιανούς χωρίς να επεμβαίνει η ίδια, εξυπνότατη πρακτική από τον καιρό του Μωάμεθ του Πορθητή, ο οποίος μόλις πήρε την Πόλη, ανέθεσε με τιμές και δόξες στον πατριάρχη (που τον ονόμασε "Εθνάρχη" μιλέτ μπασή) την ευθύνη για τους χριστιανικούς πληθυσμούς, ώστε εκείνος να κοιμάται ήσυχος. Και είναι πολύ γνωστό το πόσο άριστα συνεργάστηκε η Εκκλησία με την οθωμανική κυβέρνηση όλα τα χρόνια αυτής της περιόδου.

Το δεύτερο σημείο είναι το μέγεθος της ιδιοκτησίας. Στη Μακεδονία και Θεσσαλία, λόγω των μεγάλων πεδιάδων, συγκροτήθηκαν μεγάλα τσιφλίκια,αντίθετα, στη Στερεά και την Πελοπόννησο, υπήρχαν μικρότερες ιδιοκτησίες. Αυτό έχει τις ρίζες του όχι μόνο στο ορεινό του εδάφους, αλλά και στη φραγκική κατοχή, όπου για να βολευτούν οι δεκάδες τυχοδιώκτες τιτλούχοι διαιρέθηκε η περιοχή σε δεκάδες μικροφέουδα. Από την άλλη μεριά, στη διάρκεια της ενετικής κατάκτησης της Πελοποννήσου, επειδή με τον πόλεμο είχε ερημώσει, (έρημη περιοχή σημαίνει ακαλλιέργητη, άρα και χωρίς προσόδους) στη μεν Ανατολική Στερεά έφεραν Αλβανούς, στους οποίους έδιναν μικροϊδιοκτησία, στη δεν Πελοπόννησο μετεγκατέστησαν εκτός από Αλβανούς και Στερεοελλαδίτες της Δυτικής Στερεάς, στους οποίους έδιναν επίσης ιδιοκτησία ανάλογα με την τάξη τους (σε "πρώτης κατηγορίας πολίτες" περισσότερα, σε "δεύτερης" λιγότερα στρέμματα). Τα δύο αυτά ιδιοκτησιακά φαινόμενα είχαν καθοριστικό ρόλο, τόσο εκείνη όσο και τη μεταγενέστερη εποχή. Ο Μαρξ έχει πει πολλά για τη μικρή ιδιοκτησία και το ρόλο της στην κοινωνική εξέλιξη...

Σε μια τέτοια κατάσταση, είναι φανερό ότι ο τελευταίος κρίκος του συστήματος, οι προεστοί (κοτζαμπάσηδες) και η Εκκλησία ήταν και εκείνοι που κρατούσαν το σύστημα στα χέρια τους, και η τοπική δύναμή τους επάνω στις περιοχές τους ήταν απεριόριστη. Η "αυτοδιοίκηση" σταματούσε εκεί. Γι' αυτό και αντιτάχτηκαν με λύσσα στην επανάσταση και γι' αυτό και όταν ιδρύθηκε το Ελληνικόν Βασίλειον, πάλεψαν με κάθε μέσο ενάντια στον οποιονδήποτε εκσυγχρονισμό, με όπλο την κοινότητα και τη δύναμη που αντλούσαν από αυτήν.

Το αν οι Τούρκοι πήραν και μερικά κεφάλια στο '21 δεν εκφράζει την "αγωνιστικότητά" τους, απλά ήταν μέσα στη λογική του συστήματος, αν κάτι δεν πήγαινε καλά, πλήρωνε με το κεφάλι του ο "de jure" υπεύθυνος, και στον κοτζάμπαση ή δεσπότη, είχαν δώσει τόσα προνόμια ακριβώς γι' αυτόν το λόγο, για να έχει την πλήρη ευθύνη της περιοχής του. Η ευθύνη τους στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν ήταν ότι έκαναν την επανάσταση (προφανώς δεν την έκαναν), αλλά που δεν την απέτρεψαν ή δεν την κατέστειλαν, ανεξάρτητα αν μπορούσαν.

Γεώργιος Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ

ΣΗΜ: (για τα παραπάνω, αν κανείς θέλει μπορεί να διαβάσει του Κ. Μαρξ "Το Ανατολικό Ζήτημα", του Λύσανδρου Παπανικολάου "Από το Βυζάντιο στο Εικοσιένα", "Από τον Κομμουνισμό στον Καπιταλισμό" και "Κοινωνική Ιστορία της ελληνικής επανάστασης του 19ου Αιώνα", του Ι. Κορδάτου την "Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επανάστασης", καθώς και τα οικεία κεφάλαια από την "Ιστορία της Ελλάδας", του Τ. Σταματόπουλου "Ο εσωτερικός αγώνας" και του Μ. Χουλιαράκη "Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος").